زلزله مهیب 11 مارس 2011 ژاپن از نگاه دکتر مهدی زارع
عنوان: زمينلرزه با بزرگاي ۸.۹ ، ۱۱-مارس-۲۰۱۱ ساحل شرقي هونشو - شرق سندايي، ژاپن - بزرگترين زلزله ثبت شده در تاريخ ژاپنزمينلرزه با بزرگاي ۸.۹ ، ۱۱-مارس-۲۰۱۱ ساحل شرقي هونشو
- شرق سندايي، ژاپن - بزرگترين زلزله ثبت شده در تاريخ ژاپن دكتر مهدي
زارع در ساعت ۱۴:۴۶ روز جمعه ۱۱ مارس ۲۰۱۱- ۲۰ اسفند ۸۹- به وقت محلي (۹:۱۶
صبح به وقت تهران) زمينلرزه اي با بزرگاي ۸.۹ در ۱۲۵ كيلومتري شرق ساحل
هونشو ژاپن و ۳۸۰ كيلومتري توكيو بخش هاي وسيعي از ژاپن و قسمتهايي از شرق
چين و روسيه را به لرزه درآورد. ژرفاي كانوني زلزله حدود ۲۵ كيلومتر و
سازوكار آن فشاري با يك صفحه كاملا نزذيك به قايم بوده است. اين رويداد تا
هفت ساعت پس از رخداد -ساعت حدود ۴ بعد از ظهر جمعه به وقت تهران -با ۶۰
نفر كشته -تاييد شده-همراه بوده است و ضمنا حدود ۲۰۰ نفر ناپديد گزارش شده
اند. دولت ژاپن پس از وقوع اين زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق
العاده كرد و سامانه هاي حمل و نقل - مترو، كشتي راني، و قطارهاي سريع
السير شينكانسن - فعاليت خود را در سندايي و توكيو در ساعات اوليه پس از
رخداد متوقف كردند. در سندايي سامانه هاي ارتباطي موبايل و همچنين فعاليت ۴
نيروگاه هسته اي متوقف شد. شش مورد آتش سوزي در ساعت هاي اوليه از پهنه
رومركز مهلرزه اي گزارش شد كه يكي مربوط پالايشگاهي در نزديكي توكيو بود.
امواج
سونامي حاصل از رخداد زلزله تقريبا به تمام كشور هاي حاشيه اقيانوس آرام
-از فيليپين تا اندونزي، نيوزيلند، كاليفرنيا و هاوايي در آمريكا و …
-رسيد. آژير هشدار سونامي از ژاپن تا مناطق ساحلي تمامي كشور هاي اقياوس
آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترك كنند. از آنجا كه سرعت امواج حاصل
از سونامي حدود ۹۵۰ كيلومتر در ساعت است، بنابراين مي توان براورد نمود كه
امواج حاصل از سونامي حدود ۸ دقيقه طول كشيده تا به نزديكترين نقطه ساحل
سندايي - در غرب كانون زلزله - برسد، بنابراين سامانه هاي هشدار تا حد
زيادي توانسته اند جان بسياري از مردم را نجات دهند. اين زلزله از نظر رده
بندي هاي علمي زلزله شناسي از رده زلزله هاي بزرگ است : در تقسيم بندي
هاي زلزله شناسي تنها زلزله هاي با بزرگاي بيش از ۸ (بزرگ great) نام مي
گيرند و زلزله با بزرگاي ۷ تا ۸ (اصلي major) و زلزله با بزرگاي ۶ تا ۷
(شديد strong) ناميده مي شود. بخش مهمي از تلفات و خسارتهاي اين زلزله به
وقوع سونامي پس از رويداد اصلي مربوط است. زلزله ساحل شرقي هونشو-۲۰۱۱-
بزرگترين زمينلرزه ثبت شده در تاريخ ژاپن از نظر اندازه بزرگاي زمينلرزه
است. ژاپن سرزميني است كه با رخداد زمينلرزه هاي مهم و مخرب شناخته مي شود.
از تاريخ زمينلرزه هاي ژاپن مي توان از اين رويداد هاي مهم ياد كرد: زلزله
اول سپتامبر ۱۹۲۳ كانتو ژاپن، كه با خسارت و آتش سوزي وسيع در شهر توكيو
همراه بود و موجب ۱۰۵ هزار نفر كشته شد و زمينلرزه ۱۷ ژانويه ۱۹۹۵ كوبه-
هانشين - با بزرگاي ۶.۹ كه با بيش از ۶۴۰۰ نفر تلفات همراه بود. ضمنا هم از
نظر اندازه و هم رخداد سونامي پس از وقوع زلزله، زمينلرزه ۱۱ مارس ۲۰۱۱ با
زمينلرزه ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ - پنجم ديماه ۱۳۸۳- سوماترا در شرق اندوزي قابل
مقايسه است. در آن زلزله متاسفانه بيش از ۳۰۰ هزار نفر در اندونزي و كشور
هاي حوزه اقيانوس هند كشته شدند و دبيركل سازمان ملل وقوع زلزله و سونامي
۲۰۰۴ اندونزي را بزرگترين فاجعه طبيعي قرن ناميد.
اينكه به لحاظ
زمينشناسي و زمينساختي چرا چنين زمينلرزه هايي رخ مي دهند و چرا اساسا ژاپن
سرزميني بسيار لرزه خيز است، پاسخ را بايد موقعيت اين كشور جستجو كرد:
ژاپن در محدوده فرورانش ورقه اقيانوس آرام به زير ورقه زميساختي اورازيا
واقع است. به اين ترتيب كه به دليل بازشدگي در رشته كوه ميان اقيانوسي وسط
اقيانوس آرام، پوسته اقيانوسي در حال ايجاد و گسترش در پهنه مياني اقيانوس
آرام و در نتيجه رانده شدن بخشهاي قديمي تر پوسته اقيانوسي به سوي شرق و
غرب و فشار آوردن به حاشيه هاي ساحلي اطراف اين اقيانوس است. در نهايت اين
پوسته اقيانوسي در حال رانده شدن به سوي كناره هاي اقيانوس آرام به زير
پوسته قاره اي در محدوده خشكي هاي اطراف اين اقيانوس پهناور فرو مي رود.
دليل فرورانش عمدتا وزن سنگين تر پوسته اقيانوسي است و اينكه ضخامت پوسته
اقيانوسي بين ۶ تا ۸ كيلومتر است. در حالي كه يوسته قاره اي سبكتر ولي
ضخامتي متغيير - تا حداكثر حدود۷۰ كيلومتر - دارد. اين وضع موجب مي شود كه
در محدوده پيرامون اقيانوس آرام - پاسيفيك - محدوده اي بسيار فعال از نظر
وقوع زلزله و آتشفشان به نام حلقه آتش (ring of fire) وجود داشته باشد. اين
توضيح مختصر را مي توان به طور عمومي به عنوان دليل وجود مرز فعال
زمينساختي و زمينشناختي پيرامون اقيانوس آرام - از آمريكاي شمالي گرفته تا
آمريكاي مركزي و جنوبي در غرب تا روسيه، ژاپن و فيليپين، اندونزي و
نيوزيلند در شرق- بيان نمود.
در پهنه رومركزي زلزله ۱۱ مارس، دو
روز قبل، در چهارشنبه ۹ مارس- ۱۸ اسفند ۸۹- زمينلرزه اي با بزرگاي ۷.۲ در
ساعت ۷:۴۵ بامداد به وقت محلي روي داد كه با تلفات يا سونامي همراه نشد ولي
اكنون كه زمينلرزه با بزرگاي ۸.۹ رخ داده است مي توان استنتاج نمود كه
زمينلرزه چهارشنبه ۹ مارس پيشلرزه زمينلرزه ۱۱ مارس بوده است. بنابراين
گرچه اين رويداد پيش بيني نشد، ولي اطلاعات مهمي اكنون براي بررسي هاي علمي
پيش بيني زلزله در اختيار پژوهشگران سراسر جهان قرار گرفته است و قطعا هم
پژوهشگران ايراني و هم ساير زلزله شناسان در ساير كشور هاي جهان از اين نظر
توجه ويژه اي به اين رويداد خواهند نمود: با نگاهي به توالي رخداد زلزله
ها از چهارشنبه ۹ مارس به بعد در پهنه رومركزي زلزله ساحل شرقي هونشو مي
توان اطلاعات جالبي به دست آورد. زمينلرزه بامداد ۹ مارس ۲۰۱۱ با بزرگاي
۷.۲ با وقوع سه پسلرزه شديد - با بزرگاي ۶ - و چهارده پسلرزه متوسط، با
بزرگاي بين ۵ و ۶، در همان روز همراه بود. سپس در روز پنج شنبه ۱۰ مارس -۱۹
اسفند - ۵ پسلرزه با بزرگاي متوسط - بين ۵ تا ۶ - رخ داد. در نهايت در روز
جمعه ۱۱ مارس -۲۰ اسفند- زمينلرزه اصلي بازرگاي ۸.۹ در همان پهنه رومركزي
روي داد. تا شش ساعت اول پس از رخداد زلزله ۱۱ مارس، پانزده پسلرزه با
بزرگاي بيش از ۶ در پهنه رومركزي رخ داده كه يكي از آنها بيست و نه دقيقه
پس از رويداد لرزه اصلي، بزرگاي ۶.۸ و ديگري در ۳۵ دقيقه پس از لرزه اصلي
بزرگاي ۷.۱ داشته است. بنابر اين زلزله ۱۱ مارس ۲۰۱۱ ساحل شرقي هونشو از
ديد رخداد خوشه هاي زلزله ها، اتفاقي مهم و قابل توجه ويژه است كه اين كار
هم اكنون توسط پژوهشگران در حال انجام است.
حال براي هموطنان
نگارنده اين سوال مطرح مي شود كه چرا زلزله ۲۰۰۴ سوماترا بيش از ۳۰۰ هزار
كشته به جاي گذاشت و چرا تلفات زلزله مارس ۲۰۱۱ ژاپن به نسبه كمتر گزارش
شده است. واقعيت را در سه نكته بايد جستجو كرد. اولا زلزله ۲۰۰۴ اندونزي
موجب سونامي شد كه بلندي امواج آب حمله ور به سوي ساحل به حدود سي متر يا
بيشتر - حدود سه برابر بلندي امواج حاصل از اين زلزله ژاپن- رسيد، بنابراين
انتظار خسارت و تلفات بيشتر در زلزله ۲۰۰۴ مي تواند منطقي تلقي شود. نكته
دوم آن است كه ژاپن كشوري صنعتي و توسعه يافته و با بك سامانه كاملا مجهز
هشدار سريع زلزله و سونامي است (اساسا اين سامانه ها در ابتدا در ژاپن
طراحي و ايجاد شده اند)، بنابر اين ژاپن از هرجهت به لحاظ پيشرفته بودن و
تجهيز به فناوري نوين خود از پيشروان اين عرصه است و وضع آن قابل مقايسه به
كشور هاي اكثر فقير وتوسعه نيافته يا در حال توسعه جنوب آسيا نيست و
همانطور كه در ابتداي اين يادداشت آمد مردم ساكن در سواحل سندايي حداقل هشت
دقيقه فرصت داشته اند تا قبل از رسيدن اولين امواج حمله ور آب حاصل از
سونامي، ساحل را با شنيدن آژير سامانه هاي كاملا مجهز هشدار سونامي ترك
كنند. دليل سوم نيز آن است كه تمركز جمعيت در معرض ريسك زلزله و سونامي در
منطقه رومركزي و سواحل در معرض خرابي ها و تخريب حاصل از سونامي، در ژاپن و
كشور هاي حاشيه اقيانوس هند قابل مقايسه نيست: منطقه جنوب آسيا مهمترين
تمركز جمعيتي در دنيا ست، در حالي كه زلزله اخير از نظر كانون در نزديكي
ژاپن واقع بود كه كل جمعيت آن در پايان ۲۰۱۰ حدود ۱۲۷ ميليون نفر بوده است
(و الزاما همه اين جمعيت در معرض خسارت و خرابي حاصل از زلزله و سونامي
زلزله مارس ۲۰۱۱ نبوده اند). در ساعات اوليه پس از رخداد سازمانهاي جستجو،
نجات و امداد در تمامي كشور هايي كه سابقه سوانح طبيعي - به ويژه زلزله -
داشته اند، از آمريكا و انگليس گرفته تا ايران، تركيه، اندونزي و نيوزيلند
به حال آماده باش در آمده و در حال اعزام تيمهاي كمك به ژاپن براي بررسي
موضوع و كمك به سازمانهاي زيربط در ژاپن هستند.
به هر حال زلزله ۱۱
مارس ۲۰۱۱ از هر جهت - جه جنبه هاي علمي و فني و چه از نظر اجتماعي، رواني
و همچنين مديريتي و اجرايي - حاوي درسهاي مهمي است كه بايد بياموزيم.
اتفاق طبيعي مهمي رخ داده است و اهميت آن جهاني است. مساله، فقط مساله ژاپن
نيست. همگي بايد به كمك زلزله زدگان ژاپن بشتابيم و همزمان اين رويداد را
بررسي كنيم و از آن بياموزيم.